شگردهای کنترلگری و دستکاری روانی توسط خانواده و راهکارهای مقابله با آن

نویسنده: دکتر سعید قدرتی

دستکاری روانی به معنای تلاش برای کنترل کردن دیگرانه. به این معنا که یکی از اعضای خانواده بخواد شما طبق معیارهای اون زندگی کنید و جلوی خودمختاری و رفتار آزادانه شما رو بگیره. این فرد اغلب همسر، پدر و مادر، خواهر و برادر بزرگتر و یا یکی از بستگان نزدیکه که توی خانواده قدرت بالایی داره. یادمون باشه اگرچه این افراد برای ما عزیز و محترمن، ولی کنترلگری و دستکاری روانی رفتارهای ناسالمین و هیچ کسی حق این کارو نداره. چه بسا این رفتارهای پرآسیب از سمت افراد خانواده آسیب های شدیدتر و غیرقابل جبرانی روی افراد میگذاره و میتونه باعث ایجاد افسردگی و انواع اختلالات اضطرابی در فرد بشه.

نشانه های پنهان کنترل گری و دستکاری روانی:

ممکنه شما متوجه این ترفندهای کنترل گری و دستکاری روانی نشید. ولی کنترل گری و دستکاری روانی یک سری نشونه های پنهان داره که اگر این نشونه ها رو در خودتون میبینید، نشون دهنده اینه که احتمالا مورد دستکاری روانی قرار گرفتید.

1. مدام شما رو قانع میکنن کارهایی انجام بدین که دلخواهتون نیست.
2. یه خشم پنهان همیشه با شما هست به خاطر اینکه مدام در حال اطاعت از دیگران هستید.
3. احساس میکنید آدم ناتوانی هستید و هیچ کاری رو نمی تونید درست انجام بدین.
4. امکان «نه گفتن» به درخواست های افراد خانواده ممکن نیست.
5. خیلی اوقات بعضی افراد خانواده واقعیت رو تحریف می کنن.
6. شما خیلی اوقات احساس شرم و خجالت و یا گیج بودن دارید.
7. هر چقدر هم که تلاش میکنید باز هم برای سایرین کمه و همیشه احساس ناکافی بودن دارید.

اگه این نشونه ها در شما زیاده، میتونه به این معنا باشه که شما تحت کنترل سایر اعضای خانواده هستید و این می تونه سلامت شما رو تحت تاثیر قرار بده. در ادامه شگردهای دستکاری روانی توی خانواده رو شرح می دیم تا بیشتر باهاشون آشنا بشید.

 شگردهای کنترلگری و دستکاری روانی در خانواده ها:

1. کوچک شمردن احساسات شما

خیلی وقتها ممکنه برای دستکاری روانی شما، احساساتتون رو ناارزنده کنن و کوچیک بشمرن. مثلا ممکنه شما به یه مهمونی خانوادگی دعوت شدین و به این دلیل که سری قبل توی اون مهمونی بهتون توهین شده و یا مورد تمسخر قرار گرفتید، تمایلی به رفتن به این مهمونی ندارید. ولی فرد کنترلگر برای این که شما رو مجاب بکنه که باید حتما به این مهمونی بیاین، شروع میکنه به کوچیک شمردن توهین هایی که به شما شده و احساسات شما رو کوچیک میکنه تا شما رو مجاب به انجام کار دلخواهش بکنه.

2. باج گیری عاطفی

خیلی وقتها فرد سوء استفاده گر سعی میکنه از باج گیری عاطفی برای کنترل شما استفاده کنه. توی این تکنیک، فرد سوءاستفاده گر ازت درخواست نامعقولی میکنه و اگر باهاش مخالفت کنی، مدام بهت از راه های مختلف فشار میاره که اون درخواست رو انجام بدی و در صورتی که درخواستشو انجام بدی تشویق میشی و توجه میگیری. مثلا پدر یا مادری به فرزندش که علاقه به هنر داره و آینده خودش رو در هنر میبینه، فشار میاره که باید بری پزشکی بخونی! و مدام به بچه از راه های مختلف (مثل قهر کردن با بچه، گریه کردن و یا کمک از سایرین برای فشار آوردن به بچه) فشار میاره تا بچه رو مجبور کنه که بره و پزشکی بخونه و اگر فرزند قبول کنه، اون موقع با تحسین و محبت و توجه مواجه میشه…

3. عذاب وجدان دادن

یکی از شگردهای کنترل و سوءاستفاه روانی که خیلی رایجه، عذاب وجدان دادن به سایر اعضاء خانواده هست. یعنی اینکه فرد سوء استفاده گر و کنترلگر، بخواد با ایجاد احساس گناه، روی دیگری کنترل گری کنه و اون رو به سمتی سوق بده که خودش دوست داره. مثلا ممکنه برادر بزرگ تر شما بیاد و ازتون بخواد که با ازدواج با دختری که پدرتون پیشنهاد داده، اون رو شاد کنی، چون پدر آفتاب لب بومه و سنش بالاس و ممکنه چند سال دیگه اصلا زنده نباشه!

4. گس لایت کردن

گس لایت کردن به معنای اینه که فرد سوءاستفاده گر بیاد و بدیهیات رو انکار کنه و حافظه تو رو زیرسوال ببره و یه جورایی باعث بشه توی ادراکات خودت از اتفاقات رخ داده شک کنی! مثلا فرض کن یکی از فامیل های همسرت توی کارهات دخالت کرده و خیلی واضح توی جمع تو رو تحقیرت کرده! وقتی تو به همسرت در این باره شکایت میکنی، همسر کنترلگرت میاد و ادراک تو رو به کل زیر سوال میبره! مثلا میگه اون فامیل ما اصلا همچین حرفی نزده! همچین منظوری نداشته و اگر تو به خودت گرفتی شاید به خاطر اینه که خودت واقعا این مشکل رو داری! گس لایت کردن معمولا به این روش ها رخ میده:

عضو سوء استفاده گر خانواده سعی میکنه از بیخ و بن ادراکات شما رو انکار کنه و حافظه شما رو زیر سوال ببره. مثلا بگه تو کلا گیجی، یا که تو حافظت مشکل داره! اصلا همچین اتفاقی که میگی نیوفتاده و ساخته و پرداخته ذهن خودته!

فرد سوء استفاد گر وانمود میکنه که اصلا فراموش کرده که فلان قول رو بهت داده بوده (در حالی که فراموش نکرده واقعا)

میگه یه نکته خیلی مهمی رو قبلا بهت گفته در حالی که چیزی نگفته! مثلا تو با مشورت برادرت رفتی و یه معامله ای انجام دادی ولی وقتی ضرر کردی، برادرت میگه که من بهت گفته بودم نکن ولی تو گوش نکردی! در حالی که واقعا نگفته بود و خودش هم موافق انجام اون معامله بوده!

گاهی فرد کنترلگر سعی میکنه با دلیل و برهان تو رو متقاعد کنه که اصلا این اتفاق رخ نداده و تو داری اشتباه می کنی!

تو رو به دروغ گویی متهم میکنه!

5. عشق و دوست داشتن شرطی

عشق شرطی یعنی تو رو دوست دارم تنها به شرطی که کاری که من میگم رو انجام بدی! عضو کنترلگر خانواده شما رو تنها زمانی دوست داره که کاری که اون میخواد رو انجام بدین. مثلا اگه کاری که اون فرد میخواد رو انجام ندی با تنبیه روبرو میشی و بهت گفته میشه که تو رو دوست نداره! این تکنیک سوءاستفاده روانی غالبا شامل سرزنش کردن مداوم و تحریم کردن و گوشه گیر کردن میشه. فرد سوءاستفاده گر به خاطر اشتباهات رخ داده مدام سرزنشت میکنه و سعی میکنه باهات قهر کنه و یاباهات سرد برخورد کنه تا کاری که میخواد رو انجام بدی. بهت میگه که به خاطر فلان کارت کسی دیگه بهت اهمیت نمیده و برای هیچ کس مهم نیستی! واگر کسی هم ازت حمایت کنه و توی تحریم تو شرکت نکنه، با اون هم قهر میکنه و سرد برخورد میکنه!

6. نقش قربانی بازی کردن

بعضی افراد با بازی کردن نقش قربانی و نپذیرفتن مسئولیت سعی در کنترل دیگران دارن. عضو کنترلگر خانواده سعی میکنه خودش رو قربانی رفتارهای تو نشون بده و با این کار سعی کنه تو رو مجبور کنه که کار دلخواهش رو انجام بدی. مثلا طرف ممکنه بگه «ببین من اگه مریض شدم، به خاطر کارهای توئه!» و بعد سعی کنه با بازی کردن این نقش از دیگران امتیاز بگیره!

7. کنترل گری آشکار و خشن

یکی دیگه از انواع کنترل گری کنترل گری آشکار و خشن هست که به رفتارهایی گفته میشه که فرد کنترل گر خیلی آشکار و واضح سعی میکنه سایر اعضای خانواده رو باهاش کنترل کنه. این نوع کنترل گری شامل این رفتارها میشه:

مسخره کردن دیگران یا خجالت زده کردنشون: فرد سوءاستفاده گر سعی میکنه با مسخره کردن و ایجاد حس شرم، تو رو به سمت خواسته های خودش سوق بده!

سرزنش کردن دیگران یا دیگران رو سپر بلای مشکلات کردن: ممکنه خیلی واضح با سرزنش کردن و مقصر نشون دادن شما، روی رفتارهای شما کنترل کنه.

تهدید آشکار سایر اعضای خانواده به تنبیه کردن: ممکنه فرد سوء استفاده گر خیلی واضح و آشکار سایر اعضای خانواده رو به تنبیه کردن تهدید کنه. مثلا بگه اگه با فلانی که من میگم ازدواج نکنی، از ارث محرومت میکنم!

توهین یا انتفاد شدید: ممکنه فرد کنترگلر برای القای کنترل گری و اینکه به تو بفهمونه که مافوق توئه و جایگاه بالاتری از تو داره، مدام بهت توهین کنه و یا ازت ایراد بگیره.

7 راهکار برای مقابله با کنترلگری و دستکاری روانی اعضای خانواده:

تا اینجا راهکارهای سوء استفاده روانی و کنترل گری تو خانواده ها رو براتون شرح دادیم. حالا این سوال پیش میاد که خب چجوری جلوی این مشکل رو بگیریم؟ در ادامه چندتا راهکار رو باهم مرور میکنیم:

1. بیان کردن ترفندهای فرد کنترلگر

اولین قدم برای مقابله با فرد کنترلگر اینه که بهش بفهمونید که از کنترل گریش آگاهید. میتونید بهش توضیح بدید که رفتارش چه طور داره به شما آسیب میزنه. این کار توی کاهش کنترلگری فرد میتونه به عنوان اولین قدم موثر باشه. فقط اینجا نکته مهم اینه که سعی کنی برای مقابله کردن با فرد کنترل گر با احترام این کارو انجام بدی. مثلا بگی:

«ما با هم سر تقسیم وظایف صحبت کردیم، و من طبق قرارمون همه کارها رو انجام دادم. با تمام این اوصاف وقتی بهم میگی تو تنبلی و هیچ کاری نمیکنی، من حس بدی پیدا میکنم و احساس ناکافی بودن بهم دست میده!

2. عدم پرخاش به فرد کنترلگر

حقیقتش اینه که خیلی از افرادی که تحت سلطه یه فرد کنترلگر توی خانواده بزرگ شدن، فاقد مهارتهای جرات مندی لازم هستن و بین مطیع بودن و پرخاش کردن یکی رو انتخاب می کنن. به عبارتی نمی تونن خیلی محترمانه حرفشون رو به اون فرد بزنن. باید حواستون باشه که یکی از شگردهای افراد کنترل گر اینه که فرد رو عصبانی کنن و پرخاشگری فرد قربانی رو طوری بوق و کرنا بکنن، که به همه بگن: «ببینید من مقصر نیستم! همه دیدین که این چقدر بی ادبه و سرمن داد زد!». پس سعی کنید با توهین و داد و فریاد آتو دست فرد کنترلگر ندین!

3. استفاده از «جملات من»

موقع مقابله با فرد کنترلگر برای اینکه حالت تهاجمیش کم تر بشه خیلی مهه که از «جملات من» استفاده کنید. یعنی اینکه از ضمیر «من» استفاده کنید تا نیازها، نگرانی و احساساتتون رو در میون بگذارید. مثلا اگه به فرد کنترلگر بگید: «تو حال منو بد میکنی! تو رفتارهات خیلی اشتباه و زننده اس!»، اون فرد نمی پذیره و شروع به توجیه کردن رفتارش میکنه. ممکنه خیلی وقتها فرد کنترلگر حالت تهاجمی بگیره و شدت رفتار ناخوشایندش بیشتر هم بشه! پس به جای متهم کردنش  سعی کنید بگید: «وقتی این حرف رو میزنی احساس بدی بهم دست میده و حس میکنم بهم توهین شده!»

4. بیان احساسات منفی به فرد کنترلگر

خیلی وقتها نیت فرد کنترلگر واقعا بد نیست. خیلیامون شاید این جمله رو شنیدیم که «اگر من این کارو میکنم، خیرتو میخوام!». پس مهمه که اون فرد بدونه اگرچه که ممکنه نیتش خیر باشه ولی داره به ما آسیب میزنه! احساسات منفی تون رو میتونید این طوری به فرد کنترلگر بیان کنید:

اول همدلی بعد مخالفت/ بیان احساسات: قبل از مخالفت کردن یا بیان کردن احساساتون میتونید با اون فرد همدلی کنید. مثلا بگید: «میدونم نگران آینده منی و دلت میخواد من آدم موفقی بشم (همدلی)، ولی وقتی من رشته ای رو انتخاب کنم که بهش علاقه ندارم، امکان موفقیت من در آینده هم خیلی کمتر میشه! (مخالفت)»

بیان محترمانه احساسات: من ازت خواستم که سر من داد نزنی! وقتی سر من داد میزنی، حالم بد میشه و احساس غم و خشم شدیدی میکنم.

توضیح آسیب های کنترلگری: بهش توضیح بدین که چه طور این کنترلگری به شما و رابطه تون آسیب میزنه. مثلا بگید:

«وقتی منو فریب میدی، من دیگه اعتمادمو بهت از دست میدم و رابطه مون آسیب میخوره»

5. مرز گذاشتن

یکی از مهترین نکات در مواجهه با فرد کنترل گر اینه که باهاش مرزبندی کنید. مرز گذاشتن یعنی اینکه خیلی واضح و محترمانه به فرد کنترلگر بگید که چه طور باید و چه طور نباید با شما برخورد کنن. مثلا بگید: «حق نداری سر من فریاد بزنِی، لطفا درخواستت رو با تن صدای پایین تر بهم بگو!» مرزبندی یعنی دیوارهای ذهنی و روانی که شما دور خودتون میکشید تا از آسیب های دیگران جلوگیری کنید. اگه دوست دارید در مورد تکنیک های مرزبندی بیشتر مطالعه کنید حتما این مقاله در زمینه مرزبندی رو مطالعه کنید.

6. کمک گرفتن از دیگران

یکی از راهکارهای دیگه مقابله با فرد کنترلگر و سوءاستفاده گر اینه که سعی کنید از دیگران کمک بگیرید. خیلی اوقات بیان یه سری مشکلات شخصی با دیگران ممکنه باعث حس خجالت و شرم در شما بشه. ولی این حس شرم میتونه باعث منزوی شدن شما و افزایش آسیب ها در شما بشه. پس نگذارید این حس شما رو منزوی کنه و سعی کنید با یه فردی که احساس نزدیکی میکنید مثل یه دوست، یکی از اعضای خانواده و یا هر فردی که بهش اعتماد دارید، موضوع رو در میون بگذارید. اینطوری هم با بیان موضوع تخلیه هیجانی می شید و هم میتونید از حمایت اون فرد معتمد برخوردار بشید.

7. روان درمانی

بهترین راه برای کاهش و ترمیم آسیب های ناشی از سوءاستفاده روانی اعضای خانواده، کمک گرفتن از یه روان شناس حرفه ای و کاربلده. روان درمانی یه موهبته که می تونه توی این مسیر خیلی بهتون کمک کنه. پس اگه نیاز به یه درمانگر حرفه ای و کاربلد داشتید، میتونید از روان شناسهای کلینیک ژیوان کمک بگیرید و مطمئن باشید که از زبده ترین و حرفه ای ترین افراد توی تخصص خودشون دارید مشاوره می گیرید. برای دریافت نوبت مشاوره میتونید از این قسمت اقدام کنید و با پرکردن فرم دریافت نوبت از موهبت مشاوره بهره ببرید.